Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde beslenme ve yaşam şekillerindeki değişikliklerden kaynaklı insülin direnci ve diyabet sıklığı süratle artmaya başlamıştır (1). Sanayileşmiş topluma geçiş ile birlikte masa başı hareketsiz iş yaşamı, televizyon ve bilgisayar başında geçirilen hareketsiz uzun mühletler, bedendeki yağ dokusunu ve kilo alımını arttırarak, insülin direnci oluşumuna taban hazırlamaktadır (2). Günümüzde yaygın olan niyet de, obezitenin adipoz ve başka dokulardaki inflamatuvar değişiklikleri artırarak insülin direncine neden olabildiği belirtilmektedir (3). Fazla beden ağırlığı, yükselmiş kan basıncı, glikoz intoleransı, tip II diyabet, insülin direnci ve dislipidemi (kanda lipid profili bozukluğu) üzere değerli kardiyovasküler risk faktörleri ile korelasyon göstermektedir (1). İnsülin, karaciğerde öbür kaynaklardan glikoz üretimini (glikoneogenez) ve glikojenden glikoz üretimini (glikojenoliz) durdurarak karaciğerde glikoz üretimini baskılamaktadır (4). Ayrıyeten glikozu kas ve yağ dokusu üzere, periferik dokulara taşıyarak, glikojen olarak depolanmasını ya da güç elde etmek için okside olmasını sağlamaktadır (4). İnsülin direnci ise, insülinin glikozu hücre içine girişi için olan tesirinin azalması yahut kaybolması olayıdır. İnsülinin karaciğer, kas ve yağ dokusundaki tesirlerine karşı direnç oluşarak, karaciğer kaynaklı glukoz imali artmaktadır (4). Kas ve yağ dokusuna insülin aracılığıyla girişi sağlanan glikoz alımı da azalmaktadır (4). Bu olay sonunda hücre içine giremediği için kanda artan glikoz ölçüsü, insülin salgılanması için pankreası daima uyarmaktadır (4). Kanda glikoz ve insülinin artması sonucu hiperglisemi (kanda glikoz artışı) ve hiperinsülinemi (kanda insülin artışı) görülmektedir (4). Bu belirtiler insülin direncinin en kıymetli tablosudur (4). Sağlıklı bireylerde % 25, bozulmuş glukoz toleransı olan bireylerde % 60 ve tip 2 diyabeti (DM) olanlarda % 60-75 oranında insülin direnci görülmektedir (4). İnsülin direncini başlatan yahut modüle eden makro besinleri öğrenmek, tip 2 diyabetin önlenmesi için tedavi edici gayeler ortaya koyabilmektedir (3). Günümüzde insülin direnci nedeniyle tip 2 diyabet oluşumunu engellemek ve azaltmak için kullanılan en değerli yaklaşımlardan biri ise yaşam üslubu değişikliğidir (1). Buna nazaran yapılması gerekenler ise, beden ağırlığı artışının önlenmesi, toplam ve doymuş yağ asitlerinin tüketiminin azaltılması ve fizikî aktivite seviyesinin arttırılmasıdır (1).
Günlük güç gereksiniminin makul bir kısmı karbonhidrat içeren besinlerden karşılanırsa kan glikoz seviyesi istikrarda tutulabilmektedir (1). Karbonhidratlar sindirilebilirlikleri ve besleyici tesirleri temelinde gruplandırılmaktadır (5). Nişasta içerisindeki glikoz molekülleri ortasındaki alfa bağları sindirimde çarçabuk parçalanırken, posalardaki beta bağları insan sindirim enzimlerine dirençlidir (5). Diyetteki karbonhidratlar, çoklukla glikoz formunda alınmaktadır (5). Glikoz bedenin ana güç kaynağıdır (5). Ömür için gerekli olduğu halde, kandaki çok yahut süratle değişen glikoz düzeyleri çeşitli sıhhat problemlerine yol açabilir ve obezite, insülin direnci ve tip 2 diyabet gelişimine neden olabilmektedir (5). Çok glikoz tüketimi bağırsak ve mikrobiyatası, iskelet kası, yağ dokusu ve karaciğer üzere birtakım organları etkileyebilmektedir (5). Fazla glikozun bulunması yağ dokusunun genişlemesine neden olabilir (5). Birebir vakitte, karaciğer ve kas dokularına olağandışı yağ birikimine neden olabilir, bu da insülin direncini ve glisemik dengesizlikleri daha da kötüleştirilmektedir (5). Glikozun yanında diyet yoluyla alınabilen öbür kolay şekerlerde bulunmaktadır (5). Fruktoz (bir monosakarit yahut disakarit sükroz olarak) çeşitli besinlerde bulunur, lakin beden tarafından farklı formda işlenmektedir (5). Emilim sonrasında, fruktoz karaciğer tarafından metabolize edilir ve glikoz, laktat ve yağ asitlerine dönüştürülebilir (5). Fruktoz meyvelerde doğal olarak bulunabilen bir monosakkarit olmakla birlikte tıpkı vakitte tatlandırıcılı içecekler ve işlenmiş besinlere eklenebilmektedir (1). Orta ya da uzun vadeli fruktoz tüketiminin insülin sinyal yolaklarını bozarak hiperglisemiye ve sonrasında hiperinsülinemiye yol açabildiği de yapılan çalışmalarda belirtilmiştir (1). Meyve ve sebzelerde bulunan fruktoz, lipit ve kan glikozunu artırıcı tesir göstermemektedir (1). Bunun nedeni olarak ise meyve ve sebzelerde fruktoz ile birlikte alınan posa, fitokimyasallar ve antioksidan içeriği üzere faktörler gösterilmektedir (1). Yapılan çalışmalarda , zerzevat ve meyve tüketimiyle alınandan fazla fruktoz ile tatlandırılmış besin ve içecekleri tüketme alışkanlığı olan bireylerde uzun vadede glukoz toleransının bozulduğu, insülin direncinin gelişebildiği ve böylelikle diyabet riskinin arttığı bildirilmiştir (1). Yüksek glisemik indeksi (Gİ) ve glisemik yükü (GY) olan besinler, bu çeşit hastalık riski artışı ile bağlantılıdır (5). Yüksek glisemik indeks içeren karbonhidrat alımından sonra yüksek kan glikoz seviye karşılıkları oluşmaktadır ve bu durum insülin direnci ve pankreas beta hücre disfonksiyonuna neden olabilmektedir (1). Metabolik ve epidemiyolojik delillerden elde edilen sonuçlara nazaran yüksek Gİ’ li karbonhidrat kaynakları yerine, düşük Gİ’li karbonhidrat alımı tip 2 DM oluşum riskinde azalma ile ilişkili bulunmuştur (1). Diyet posası ise; besinlerin bir bileşeni olarak insan bedeninin sindiremediği yahut kısmen fermente edebildiği kompleks karbonhidratlar olarak tanımlanmaktadır (1). Gözlemsel çalışmalardan elde edilen sonuçlarda posa ve posadan güçlü tam tahıllı besinlerin fazla alımı, azalmış obezite ve diyabet riski ile ilişkili bulunmuştur (1). Diyet posası diyabetin beslenme idaresinde yer alarak, faydalı tesirlerini glisemik denetim, HDL kolesterol, LDL kolesterol, triaçilgliserol ve beta hücre işlevi üzerinde göstermektedir (1). Posanın diyete ek edilmesiyle teorik olarak, kandaki glikoz oluşum suratı yavaşlamakta, insülin salgısı da buna bağlı olarak azalış göstermektedir (1). Çözünür posa birebir vakitte yemek sonrası glisemi ve insülin karşılığında, doygunluk, mide boşalımının gecikmesi ve bağırsakta besin ögesi emiliminin denetiminde kıymetli bir role sahiptir (1). Bunların yanı sıra, yapılan çalışma ve değerlendirmelerde glikozun beyin ve santral hudut sisteminin güç kaynağı olması ve suda çözünen vitamin ve mineraller için gerekli olması nedeniyle günlük karbonhidrat alım ölçüsünün 130 gram altına düşülmemesi önerilmektedir (1). Toplam karbonhidrat alımı yerine alınan karbonhidrat tipi, bedende glikoz düzeylerini artırma ve insülin sinyalizasyonunu etkileme durumunu belirleme açısından son derece kıymetli bir yere sahiptir (1). Yağ dokusu tüm bedendeki metabolik istikrarın korunmasında değerli bir rol oynamaktadır, lakin birikimi metabolik sendrom ve diyabet, kardiyovasküler olaylar ve çeşitli kronik hastalıklar üzere istenmeyen sonuçlarla bağlantılıdır (5). Beslenmede yer alan yağ asitleri de kıymetli bir güç kaynağı olmanın yanı sıra çeşitli hücresel süreçlerde sinyal molekülleri olarak da vazife almaktadırlar (1). Birebir vakitte yağlar, bilhassa abdominal (karın içi, üst bölge) obezite, insülin direnci ve tip 2 DM gelişiminde yer alan değerli belirleyicilerden biridir (1). Yüksek oranda yağ içeren beslenme modelinde obezite ve beden yağ lokalizasyonundan bağımsız olarak berbata giden insülin duyarlılığı ve artan diyabet riski ile ilişki içerisinde bulunmaktadır (1). Yapılan bir çok araştırmada ise, tüketme mühletine bakılmaksızın doymuş yağlardan varlıklı beslenmenin insülin direnci oluşumuna neden olduğu bulunmuştur (3). Metabolik gayeler ve kardiyovasküler hastalık riski üzerindeki tesirlerinden ötürü, toplam yağ tüketiminden fazla tüketilen yağ çeşidi çok daha kıymetlidir (1). Epidemiyolojik çalışmalardan elde edilen raporlara nazaran uzun zincirli çoklu doymamış omega 3 yağ asitlerinin fazla tüketildiği toplumlarda bozulmuş glukoz toleransı ve tip 2 DM sıklığı daha az görülmekle birlikte omega 3 yağ asidi eksikliği insülin direnci üzerinde tesir göstermektedir (1). Yapılan çalışmalarda, karbonhidratların yahut glisemik indeksin yüksek olduğu diyetlerdeki kalori yüzdesinin insülin direnci üzerindeki tesirine nazaran, tekli doymamış yağ asitleri (MUFA) yahut çoklu doymamış yağ asitleri (PUFA) ile zenginleştirilmiş diyetlerin insülin direnci üzerine tesiri daha nötr bir tesire sahip olduğu belirtilmiştir (3). Proteinler glikolitik enzimlerin ve insülin üzere hormonların sentezinde, beden sıvılarının oluşumunda ve inflamasyon süreçlerindeki medyatörlerin yapısında yer alması nedeniyle diyabette ve insülin direncinde kıymetli rollere sahiptir (1). Kâfi insülin olması durumunda öğün sırasında alınan proteinler yemek sonrası kan glikozu üzerinde minimal seviyede artışa neden olmaktadır (1). 20. yüzyılın başında yüksek proteinli diyetler insülin seviyesini arttırıcı tesire sahip olması ve insülin sekresyonunu artırıcı tesiri ile kandaki fazla glikozun ortadan kaldırılması sağlayarak insülin duyarlılığını geliştiren bir strateji olarak görülmekte iken uzun vadede yüksek bir protein alımı artmış tip 2 diyabet riskiyle ilişkilendirilmiştir (1).
Sağlıklı beslenme, nizamlı yapılan fizikî aktiviteni arttırılması, tartı denetimi, insülin direnci artışını önleyen en güzel tekniklerdir (2). Yalnızca kalori kısıtlanması ile tartı kaybı olmasa bile kısa bir müddet sonra insülin hassaslığı artmaktadır (4). Nizamlı idman yapmak, oksidatif enzimleri ve santral obeziteyi azaltarak, insülin direncinin azalmasında kıymetli rol oynamaktadır (2). Sağlıklı yaşam konusunda hastanın eğitilmesi şarttır (4). Tüm bunlar göz önünde bulundurularak, hayat usulü değişiklikleri denilen, diyet ve fizikî aktivite artışı çocukluktan itibaren önerilmektedir (2).
Kaynakça
-
Ekici M., Ünal R.N., İnsülin Direnci, Beslenme ve Yağlı Yeme İsteği ile CD36 Reseptörü İlişkisi, Türk Tarım – Besin Bilim ve Teknoloji Mecmuası, (2017), 5(9), 1108-1118.
-
Özer E.M., İnsülin direnci, Maltepe Tıp Mecmuası, (2015), 7, 1-5.
-
Deer j., Koska J., Ozias M., Reaven P., Dietary models of insulin resistance, Metabolism Clinical and Experimental, (2015), 64, 163-171.
-
Ulu M.S., Yüksel Ş., İnsülin direnci, Kocatepe Tıp Mecmuası, (2015), 16, 238-243.
-
Barazzoni R. ve ark., Carbohydrates and insulin resistance in clinical nutrition: Recommendations from the ESPEN expert group, Clinical Nutrition, (2017), 36, 355-363.
