Yeni doğan çocuğun başetmesi gereken en kıymetli sorun yaşadığı dünyayı öğrenmesi anlamasıdır. Bu sorun yetişkinlere kolay görünebilir. Yetişkin dünyanın kapsamı hakkında detaylı bilgi edinmiştir. Çocuk dünyanın kapsamında olan sayısız şeyi öğrenmekle karşı karşıyadır.
Bireyin, etrafındaki dünyayı anlamasını ve öğrenmesini sağlayan etkin zihinsel faaliyetlerde gelişime BİLİŞSEL GELİŞİM ismi verilmektedir. Bilişsel gelişim; bebeklikten yetişkinliğe kadar bireyin çevreyi, dünyayı manaya, düşünme yollarının daha kompleks ve tesirli hale gelme sürecidir.
Piaget, Bruner ve Vygotsky çocuğun etrafındaki dünyayı değişik yaşlarda nasıl ve niye bu türlü gördüğünü ve algıladığını belirlemeye çalışmışlardır.
PLAGET’YE NAZARAN GELİŞİM DÖNEMLERİ
Plaget, bilişsel gelişimi dört temel evreye ayırmıştır. Bunlar sırasıyla; duyusal motor, süreç öncesi, somut süreçler, soyut süreçler periyotlarıdır. Plaget’ekibi nazaran çocuk bir periyotta kazanması gereken tüm şema ailesine sahip olup gerekli biliş yapılarını oluşturduğunda o devirdeki gelişimini tamamlamaktadır.
Plaget tüm çocukların bu gelişim evrelerinin sırasıyla geçirmesi gerektiğine inanmaktadır. Bir gelişim periyodunu atlayarak başkasına geçemez. Fakat çocukların gelişim periyotlarına girme ve tamamlama yaşları birbirinden faklılık gösterebilir.
Çocuklarda bilişsel gelişim, genetik ve çevresel faktörlerden etkilenmektedir. Çocuklarda bilişsel gelişim potansiyelinin genetik olduğu, ancak kâfi beslenme ve güçlü uyarıcıların da bilişsel gelişim üzerinde olumlu tesirlere sahip olduğu belirlenmiştir.
Kâfi ve istikrarlı beslenmenin toplum sıhhati üzerindeki olumlu tesirleri kanıtlanmış bir ger- çektir. İnsan bedeni bir makine üzeredir ve çalışmak için güce gereksinim duyar, bu gücün sağlanması için, kâfi ve istikrarlı beslenmek gerekmektedir.
Beslenme, karın doyurmak değil, bedende yeni dokuların yapılması, eskiyen hücrelerin onarılması, hastalıklara karşı beden direncinin sağlanması, kısaca büyüme, gelişme ve sağlıklı olarak hayatın devamı için, besinlerin bedene alınması ve kullanılması olarak tanımlanmaktadır.
Dünyada her yıl, bir milyon dört yüz bin bebek hudut sisteminin gelişimiyle ilgili hayat uzunluğu olumsuz sonuçlar yaratacak olan ağır bir hastalıkla birlikte doğmaktadır. Bu hastalıkların nedenleri büyük ölçüde bilinmemektedir. Lakin doğum yükünün düşük olmasıyla zeka geriliği, görme işlevlerinde bozukluk, beyin felci, retinopati, körlük ve otizm ortasında irtibat bulunması değerli bir ip ucudur.
Ayrıyeten, bu hastalıkların sıklığı doğum tartısı 3.5-4.5 kilogram ortasındaki bebeklerde % 0.6-0.8 iken, doğum yükü 1.5 kilogramın altında olan bebeklerde bu oran % 20’ye çıkmaktadır. Görünürde birbirinden farklı olan bu hastalıkların ortak istikameti beynin gelişme evresinde ortaya çıkmalarıdır. Fetus ( anne karnındaki bebek ) beyninin gelişiminde, en değerli etmenlerden biri de annenin nasıl beslendiğidir.Çünkü, beyin hücrelerinin bölünmelerinin % 70 kadarı doğum öncesinde tamamlanmaktadır. Bu kademede plasenta şimdi gelişmediği için, embriyonun beslenmesi büsbütün annenin sıhhati ve beslenmesine bağlıdır . Bilişsel gelişim üzerinde tesiri bilinen beslenme ile ilgili pek çok faktör olduğu pek çok bilimsel çalışma sonucunda günışığına çıkarılmıştır.
BESİN ÖĞELERİNİN BİLİŞSEL GELİŞİM ÜZERİNE TESİRLERİ VAR MIDIR?
Yağ asitlerine bakacak olursak öncelikle yağın, insan hayatı için gerekli olan temel besin öğelerinden biri olduğunu görürüz. Yağlar, kimi besinlerin doğal bileşiminde bulunur ve insan bedeninde yapılamayan çoklu doymamış yağ asitlerinin bedene alımını sağlar. Çoklu doymamış yağ asitleri n-3 ve n-6 yağ asitleri olmak üzere 2 küme altında toplanmaktadır. Bedende yapılamayan ve özel fonksiyonlarından ötürü elzem olarak kabul edilen bu çoklu doymamış yağ asitlerinin (n-3 ve n-6) ölçüleri, bilhassa anne sütünde inek sütüne nazaran daha fazladır. Ayrıyeten, anne sütünde beyin gelişiminde aktif role sahip olan n-3 yağ asitlerinden alfa-linolenik asit (ALA) ve bundan sentezlenen eikosapentoenoik asit (EPA) ve dekosahekzoenoik asit (DHA) bulunmasına rağmen, inek sütünün bileşiminde bu yağ asitleri bulunmadığı yapılan pek çok bilimsel çalışmada gösterilmiştir.
Beyin gelişiminin süratli olduğu gebeliğin son üç ayında, anne plasenta aracılığıyla fetusa n-6 yağ asitlerinden AA (Araşidonik Asit) ve n-3 yağ asitlerinden DHA’yı sağlamaktadır. Diyetle DHA’nın yetersiz alınmasının da öğrenmeyi olumsuz istikamette etkilediği pek çok çalışmada görülmüştür.. Merkezi hudut sisteminin gelişimi doğumöncesi(prenatal) hayatın son ve postnatal ( doğumsonrası )yaşamın birinci aylarında tüketilen yağların kalitesine ve ölçüsüne bağlı olduğu unutulmamalıdır.. Doğumöncesi ve doğumsonrası devirde bebeklere bu yağları, plasenta aracılığıyla doğum öncesi ve sonra da anne sütü sağlamaktadır . Anne sütü immatür ( olgunlaşmamış ) beyin gelişimi için gerekli olan tüm besin öğelerini içerdiği için nörolojik işlevlerin kusursuz ve süratli gelişimini sağlamaktadır. Anne sütünün yapısında bulunan çoklu doymamış yağ asitleri, bilhassa de DHA ve AA nörolojik gelişimi olumlu istikamette etkilemektedir.
Beynin %60’ı lipitlerden( yağlardan ) oluşmuştur. DHA ve AA beyin yapısını oluşturan en değerli lipit bileşenlerindendir.
Bir çalışmada anne sütüyle beslenen bebeklerin kan DHA konsantrasyonlarının formüla mamalar ile beslenenlere kıyasla daha yüksek olduğunu saptarken, yapılan bir diğer çalışmada, anne sütü alma müddetinin uzamasıyla beyin korteksi DHA içeriğinin kıymetli seviyede arttığı bulunmuştur .
Buna ek olarak, eritrosit DHA seviyesi ile beyin korteksi DHA seviyesi ortasında değerli korelasyonlar bulunmuştur. Farklı bir çalışmada da serum DHA konsantrasyonu ile Bayley mental ve psikomotor gelişim testleri sonuçları ortasında olumlu istikamette manalı münasebet saptamışlardır. Birtakım çalışmalarda serum ve eritrosit DHA seviyelerinin formüla mama ile beslenen bebeklerde anne sütü ile beslenenlere kıyasla daha düşük olduğu, primatlar ve beşerler üzerinde yapılan çalışmalarda da anne sütüyle beslenen bebeklerin manzara sertliği testi puanlarının formüla ile beslenenlere kıyasla daha yüksek olduğu ve bu performansın eritrosit DHA konsantrasyonu ile bağlı olduğu belirtilmiştir.
Sonuç olarak, anne sütünde bulunan besin öğelerinin prematüre ve olağan vakitte doğan bebeklerin nörolojik gelişimleri üzerinde değerli tesirlere sahip olduğu saptanmıştır
Elzem yağ asitlerinden n-3 ve n-6 yağ asitleri, organizmada kimi desatürasyon( doymuş bileşiği doymamış hale çevirilmesi ) enzimleri için yarışırlar. Bu nedenle diyette n-6/n-3 oranı metabolik açıdan kıymetlidir. Hayvanlarda da büyüme sırasında n-3 yağ asitlerinin diyetle yetersiz alımının beyin ve retina DHA seviyesini azalttığı, bu durumunda, görme işlevlerini ve öğrenme performanslarını etkilediği bulunmuştur.
Gün geçmiyor ki husus ile ilgil bu sonuçları destekleyen bir çalışma olmasın, örneğin,yapılan bir öbür çalışmada hamile ve emzikli ratlar 5 kümeye ayrılarak, n-6/n-3 oranı en düşük 0.32, en fazla 49 olan farklı diyetler verilmiştir. n-6/n-3 oranı düşük diyet alımının birinci günlerde rat yavrularının doğum yüklerini etkilemediği, 15. günün sonunda ise yüklerinde %12 oranında azalma olduğu kaydedilmiştir.
Büyümede görülen bu aksiliklerin, linoleik asidin AA’in yerine geçemediği müddetlerde devam ettiği görülmüştür. Diyetin beyin yağ asidi örüntüsünü açıkça etkilediği, diyet DHA seviyesinin artmasıyla, beyin DHA seviyesinin de arttığı fakat AA seviyesinin azaldığı görülmüştür. Diyete AA eği beyin AA seviyesini artırırken, DHA seviyesini azaltmıştır. Diyetin n-6/n-3 oranındaki deği- şiklikler ratların gizlenmiş yerleri öğrenmelerini etkilemezken, düşük n-6/n-3 oranına sahip diyetle beslenen ratların daha yavaş yüzdüğü görülmüştür.
Preterm ( vaktinden evvel doğan )bebeklere EPA ve DHA’dan güçlü balık yağı içeren formül mamaların verildiği bir çalışmada, bebeklerin görme işlevlerinde gelişme saptanırken, birinci yıllardaki büyümelerinde azalma kaydedilmiştir. Azalan büyümelerinin psikomotor gelişim skorunun düşüklüğü ile bağlantılı bulunmuştur .Diyetin n-6/n-3 oranının 5/1-15/1 ortasında olması gerektiği önerilse de Amerikan Pediatri Akademisinin elzem yağ asitlerinin ihtiyacı konusunda halihazırda fikir birliği net değildir.
Birçok araştırmada bebeklerin bilhassa görme ve nöral işlevlerinin gelişiminde, çoklu doymamış yağ asitlerinin olumlu tesirleri olduğu belirlendiği görülmektedir.
Anne sütü bebeklere elzem yağ asitlerini sağlayan çok değerli bir kaynaktır. Son yıllardaki teknolojik gelişmeler, çoklu doymamış yağ asitlerinin klinik uygulama alanlarında da kullanımına imkan sağlamıştır.
1990’lardan evvel pek çok bebek formülalarının ALA konsantrasyonu düşük bulunmuştur. Lakin şimdilerde gelişmiş ülkelerde tüm bebek formülalarına ALA eği yapılmaktadır. Avrupa ve Japonya’da birtakım üretici firmalar DHA, DHA ile birlikte AA yahut 18:3 n-6 yağ asitlerini preterm (zamanından evvel doğan) ve term (zamanında doğan) bebek formülalarına eklemektedirler.
Memelilerin beyninin gri unsuru ve retinadaki lipit içeriğini AA ve DHA oluşturmaktadır. Bu çoklu doymamış yağ asitleri linoleik asit ve ALA üzere diyetle alınan yağ asidi öncülerinden, bir seri desatürasyon ve elengasyonlarla türetilmektedir. AA ve DHA, erken postnatal devirde beynin büyüme suratının azamî seviyede olduğu ve besin öğesi yetersizliklerine daha hassas olan 3. trimesterde beyinde süratle çoğalmaktadır.
Gelişme devrinde n-3 yağ asitlerinden yetersiz bir diyetin, beyin yağ asidi bileşiminde DHA seviyesinin azalması, n-6 yağ asidi seviyesinin artması üzere karakteristik değişiklikler oluş- turduğu belirlenmiştir. Araştırma sonuçlarında n-3 yağ asidi yetersizliğinin görme işlevleri üzerine tesirini saptamada kullanılan elektroretinogramda DHA’nın uyarırlılık potansiyeli olan membranlarda eşsiz rol oynadığı belirlenmiştir
Görsel tanıma üzerinde hiçbir tesiri olmadığı halde, DHA eklenmiş diyetle beslenen preterm bebeklerde daha kısa bakma müddeti olduğu bildirilmiştir. Bu tesir rhesus maymunlarında görülmüş ve daha uzun bakma müddetinin düşük DHA konsantrasyonu ile ilgili olduğu bulunmuştur. Bunun nedeninin ise, dikkatini görsel bir uyarıcı- dan değiştirme yeteneksizliği ile alakalı olabileceği düşünülmüştür.
Son vakitlerde yapılan bir çalışmada AA ve DHA eklenen bir diyetle beslenen on aylık bebeklerin, n-3 yağ asidi içeriği çok düşük olan denetim maması ile beslenen bebeklerle kıyaslandığında sorun çözme marifetlerinin geliştiği gözlenmiştir .
Öbür bir çalışmada ise, bu sonucun bilakis DHA eklenen mama ile beslenen ondört aylık bebeklerin lisan puanlarının düşük olduğu belirlenmiştir. Lakin bu tesirlerin süreksiz olduğu görülmüştür. Hayvanlarda diyette yer alan kronik LNA eksikliğinin sadece retinal ve görsel işlevlerde değişikliğe yol açmadığı, çeşitli öğrenme ve bellek testlerindeki performansta da değişikliklere neden olduğu saptanmıştır. İnsan zekasının gelişiminde beslenmeyle ilgili faktörleri belirleme isteği bağlamında öğrenme üzerindeki vurgu anlaşılabilir olmasına karşın, bu bakış açısı ile ilgili problemler yaratan değişik yöntemsel nedenler bulunmaktadır .
Diyetin yağ asidi bileşimi bilişsel işlevlerle yakından alakalıdır. Bu nedenle bebeklere birinci 6 ay tek başına anne sütü verilmeli, anne gerek kendisinin gerekse çocuğunun kâfi ve istikrarlı beslenmesine ihtimam göstermelidir,Annelerin bebeklerini altı ay yalnızca anne sütü ile sonrasında ek besine geçiş dahil iki yıl emzırmeyi sürdürmeleri konusunda bilgilenmeleri gerçeği kabul edilmelidir.
